Չեմ հասկանում՝ Վանո՞ն այստեղ է

Գոյության վերջի գիտակցում չի կարող լինել, որովհետև չի կարող լինել վերջին պահի գիտակցումը։ Վերջին պահի գիտակցումը բացառվում է, որովհետև դրան պիտի նախորդի նախավերջին պահի զգացողությունը։ Բայց ամբողջ հարցն այն է, որ հենց այդ պահի ընկալումն է անհնար, որովհետև ոչ ոք մինչև վերջ չի հավատալու վերջին պահի անխուսափելիությանը։ -Պիտի որ չհավատա,-ցածրաձայն ասաց Մենակը։ Այդ օրերից մի օրը նա քնից կտրուկ արթնացավ ու հասկացավ, որ նախորդ պահին սիրտը մի երկվայրկյան դադար էր առել։ Եվ հասկացավ, որ այդպես է լինում։ Դադարը՝ ժամանակավոր, թե՝ հավերժ, չեն զգում։ Զգում են դադարից վերադառնալը, ինչպես ուշաթափությունից ետ գալն են զգում և չեն զգում գնալը։

Վանո Սիրադեղյան 
«Ափսոս էր երեխան»

-Այսօր նոյեմբերի 13-ն է, այսինքն՝ Վանո Սիրադեղյանի ծննդյան օրը։ Բարեմաղթանք ունե՞ք։

-Վանո´ ջան, ծնունդդ շնորհավոր։ Վանոյի ծնունդն ինձ համար տոնի պես բան է, ես կասեի՝ հենց տոն է, անկախության, մտքի, ազատության տոն։

-Հենց այդպե¬՞ս. ինչու՞։

-Որովհետև Վանոն գնացել է՝ իր հետ տանելով մեր անկախության կոդը։ Ինձ համար անկախությունը հռչակագիր չէ, որ ետևում թաքնվես, հոխորտաս, ձեռք բերես, հետո միֆականացնես։ Գենը տրվում է բոլորին, բայց կոդը տրվում է լավագույնին։ Վանո Սիրադեղյանը կոդ է, անկախության կոդ։

-Անկախության հռչակագիրն, այո´, թուղթ է ընդամենը, եթե նրա վրա գաղափարի պես ծանր բան չդնես, չի բացառվում, որ քամին քշի էդ թուղթը։

-Ես մեր հասարակության հիվանդություններից մեկը ձևակերպել եմ՝ սատարախտ։ Բռնում, ամեն ինչի սատարում ենք, բայց այդ ձևական սատարումների մեջ չենք գիտակցում գլխավորը։

-Իսկ ի՞նչն է գլխավորը։

-Գլխավորն այն է, որ չենք հասկացել, թե ում պիտի սատարեինք, ու հիմա այդ մարդը՝ Վանոն, հեռացել է՝ իր հետ տանելով այդ կոդը։ Ու հիմա ես չեմ հասկանում՝ Վանո՞ն այստեղ չէ, թե՞ ես...

-Բայց գաղափարակիրը պիտի որ իր ետևից աշխատող, ապրող համակարգեր, երկիր թողնի, որ իր գնալով՝ հեռանալուց հետո մեծ ավերածություններ չլինեն։ Ինքը գնա, բայց իր իդեալներն աշխատեն, համակարգերը բանեն, գործեն իրենից հետո։ Այդպես չէ՞։

-Դե, մենք էլ այդ ենք ասում՝ վերադառնա և այդ կոդը բերի։ Ամենավատ բանը կիսատ մնացած գործն է։ Երբ շարունակությունը չկա։ Պիտի գա, որ լինի։

- Վանո Սիրադեղյանի վերադարձի շարժման ընթացքում մի քանի բան շատ ոգևորեց։ Նախ՝ այն մտավոր ընտրանին, ով առանց վարանելու առաջին օրից միացավ մեզ։ Մինչ այդ մենք շատ էինք տրտնջում, թե՝ մտավոր ընտրախավ չունենք։ Մտածում էինք՝ որպես թափոն ու ջարդոն խշրվել են իշխանությունների ոտքերի տակ։ Բայց պարզվեց՝ սխալվել ենք։ Այսինքն՝ երկրի ողնաշարը կա, միտքն ու խիղճն արթուն է։ Դա այդպե՞ս է, թե՞ ես եմ ուղղակի հորինել իմ իսկ խաղաղության համար։

-Իհարկե՝ կա այդ ընտրախավը։ Ո՞նց կարող է չլինել։ Եվ դա է մեր միակ հույսը։ Ուղղակի մի քանի բան այնքան ձուլված է իրար, որ մեկը մյուսին կարող է անգամ փչացնել։ Մտավոր խավը պետք է առանձնացնել մտավորական կոչված մասնագիտական խավից, որովհետև կա, չէ՞, այդպիսի բան՝ մտավորականի մասնագիտությամբ աշխատողներ։

-Բոլորն այսօր մտավորականի «պրոբը» վրաները խփած՝ խոսում են. ինչի՞ մեջ նրանց գցենք՝ ստուգելու՝ ի՞նքն է, թե՞ ինքը չի։ Դուք ինչպե՞ս եք նրանց տարբերում, օղու մե՞ջ եք գցում՝ ազնվությունն ու թնդությունը ստուգելու համար։

-Ամեն դեպքում՝ պետք է շատ զգոն լինել, մանավանդ՝ օղու հետ։ Մենք, չգիտես ինչու, ասում ենք՝ մտավորական ու միանգամից նկարիչ, գրող ենք պատկերացնում՝ մտածելով, որ մտավորականը մասնագիտություն է, էլի։ Ստացվել է այնպես, որ մտավորական լինելը մասնագիտություն է դարձել։ Եվ հետաքրքիրն այն է, որ այդ սերունդը գնում է, ու ետևից գալիս է ավելի ակտիվ ու երիտասարդ սատարողների սերունդը։ Իսկապես՝ պետք է զգույշ լինել։

- Ամեն դեպքում՝ ընդունեցիք, որ երկրում կա այդ մտավոր ողնաշարը, ուրեմն՝ հասարակությունը մսակույտ, իսկ երկիրը՝ ավերակ հաստատ չի դառնա։

-Իհարկե՝ ողնաշարը կա։ Բայց Դալիի նկարներն է հիշեցնում՝ անապատի մեջ, աբսուրդ վիճակում նետված գոյություն։ Ես չգիտեմ՝ ինչպես կարելի է այդ ողնաշարին միս ու արյուն տալ։ Իսկ առանց դրա այդ ողնաշարը սիմվոլիկ բան է։ Ողնաշարը, հաստատ, ամբողջ կյանքը չէ։

-Լավ, անցնենք էն երկրորդ լավ բանին, որ մենք տեսանք այս ստորագրահավաքի ընթացքում. երկրի առողջ և պայծառ երիտասարդությունը երևաց՝ երիտասարդ գրողներ, գիտնականներ, ուսանողություն, ովքեր ցույց տվին, որ այս թույլ, տկար համակարգերի ու ինստիտուտների դռների դիմաց կանգնած են իրենք՝ պատրաստ մաքրելու այդ հոգնած տարածքները՝ Ավգյան ախոռները։ Պարզվեց՝ Վանո Սիրադեղյանի երկրում իր բացակայության ժամանակ արդեն այսպիսի աչքաբաց սերունդ է գոյացել. ես շատ հուզվեցի՝ այս ջահելությանը տեսնելով...

-Երիտասարդություն ասելով՝ միշտ պատկերացնում եմ ուսանողներին։ Գիտակից ու խենթ հատիկը պետք է լինի հենց ուսանողության մեջ։ Ինձ ամենաշատն ուրախացնում է, որ կան նրանք՝ ջահել էրեխեք՝ Ձեր ասած ողնաշարին միս ու արյուն տվող։ Բայց ուսանողությունն ամբողջության մեջ սոցիալ ու բիզնես խնդիրներ է կրում։ Ընդհանուր պասիվության մեջ այդ ակտիվությունը կորչում է։ Կան անհատներ, որ տեղով մեկ գաղափար են, իհարկե, և սա, անխոս, ոգևորում է։

-Հասանք ճիշտ տեղ։ Դուք ամեն օր Երևանից գնում եք Ծաղկունք գյուղ՝ դաս տալու երեխաներին։ Վախենալու չէ՞ մեր օրերում՝ լինել ուսուցիչ։ Այսօրվա երեխային ի՞նչ արժեհամակարգ է պետք տալ։ Ասես՝ դարձիր բարի, ազնիվ տղա, բայց այդ դեպքում եղած կյանքը մի լավ կտա նրա քիթումռութին,ասես՝ եղիր ճարպիկ ու դաժան... բայց էդպիսի բան ասել կլինի՞։ Դժվար չէ՞։

-Դժվարը գիտե՞ք ինչն է՝ թե ի՞նչ խնդիր ես դնում և ի՞նչ ես ուզում այդ երեխաներից։ Ես գեղարվեստական կրթություն եմ տալիս նրանց։ Սա ինձ համար ազատ մարդ և ճաշակ ձևավորելու մի հնարավորություն է։ Ես ոչ թե ասում եմ՝ ահա՝ ինչ տաղանդավոր երեխա է, այլ ասում եմ՝ ինչ մտածող էրեխեք են։ Եվ դա աշխատում է։ Գյուղի մաքուր էրեխեք են։

-Ամենակարևորը, երևի, նրանց միջի չալին տեսնելն ու չծեծելն է։ Այն չարին, գժին, որն ուրիշ է, նման չէ մյուսներին։ Իսկ այսօրվա հանրակրթությունը, կարծես, այս վառ երեխայի դեմ է ու հարթեցնում է բոլորին։ Հետո այս մոդելը գալիս, հասարակություն է դառնում։ Վանոն էլ մեր հասարակության այն չալն էր, գիժ երեխան, որին, փաստորեն, չմարսեցինք, մնաց կոկորդներիս կանգնած, որովհետև փոքրուց պատերազմ ունենք այս տեսակի դեմ։

- Պարզ է, որ պետք է ստվեր գցեն այդ վառի վրա, նրա տեսակն ուժեղ է և ճնշում է։ Բայց մեր խնդիրը հենց այդ վառին, չարին պահելն է։ Մենք պետք է նրանց ընդհանուր գիտելիք ու ճաշակ, իմացություններ տանք և երբեք չփակենք ինչ-որ դոգմաների մեջ։ Երեխան պետք է ազատ լինի, որ կարողանա ստեղծագործ վիճակում լինել։

- Մեկի ետևից գնալով՝ պիտի պատրաստ լինել 99-ին կորցնելուն. դժվար ընտրություն է: Վանոյի ջանքերով գոյացավ Կոջոյանի անվան գեղարվեստի դպրոցը։ Մի անգամ նրա տնօրեն և Ձեր հրաշալի կին Գոհար Սանոյանն ինձ ասաց, որ Վանոյի ստեղծածներից, թերևս, միայն այդ դպրոցը մնաց քաղաքում և ծառայում է նրան, ինչին կոչված էր։ Վանոն, կարծեմ, հենց այդպես էլ ասել էր՝ մի լավ գժանոց բացեք։ Ասածս այն է, որ Վանոն հենց գժի տերն էր, իսկ գժին տեր լինելը, թերևս, ահագին ծանր գործ է։

-Ես Վանոյի հետ շփվել եմ հիմնականում՝ կրթական ու մշակութային հարցերով։ Նա այն ժամանակ քաղաքապետ էր և խնդիր էր դրել՝ փոխել դպրոցի տնօրենների հին համակարգը։ Եվ նրա խնդիրն էր, որպեսզի նոր, դոգմաներից դուրս մարդիկ գան դպրոցներ։ Կհիշեք, երևի, հենց այդ շրջանում ծնվեց ՆՓԱԿ-ը, ՀայԱրտ մշակութային կենտրոնը։ Վանոն այդ հարցերում այնքան ուշադիր էր։ Բայց հիմա ճիշտ հակառակ պրոցեսներն են գնում, որովհետև եթե մի բանը կիսատ ես թողնում, շատ ավելի վատ բան է սկսվում դրանից հետո։

-Բայց մի առանձին կտոր՝ Կոջոյանի դպրոցը, փրկվեց, չէ՞: Կնշանակի՝ կիսատն էլ կարելի է լրումին հասցնել, եթե նրա գլխին մասնագետ ես դնում...

-Երբ դու գիտես քո գործը և հետևողականորեն դա անում ես, չի կարող վատ բան ստացվել դրանից։ Իսկ ինչո՞ւ եք միայն Կոջոյանը հիշում։ Բլեյանի կրթահամալիրը՝ նույնպես։ Կան մարդիկ, ովքեր գիտեն, թե ինչ են ուզում, և իրենց նպատակը տանում են առաջ։

-Լավ, գանք Վանո Սիրադեղյանի վերադարձի շարժման երրորդ՝ քաղաքական համատեքստին: Տեսեք, այս շարժումը երևակեց, որ քաղաքական համակարգն ադեկվատ չէ հանրային սպասումներին։ Այն ցույց տվեց, որ հանրային միտքն առաջ է ընկել, և քաղաքական կուսակցությունները չեն հասցնում նրա ետևից, չեն կարողանում սպասարկել այդ միտքը, հանրային ձևակերպված պատվերները։ Եվ մարդիկ հասկացան, որ կուսակցությունները զբաղված են ինչով ասես, միայն՝ ոչ հանրային մտահոգություններին հետամուտ լինելով, լուծումներ առաջարկելով։ Եթե սխալ է դիտարկումս, ինձ ուղղեք։

-Մի ընդհանուր բան եմ տեսնում՝ կա իշխանություն և ընդդիմություն...

-Վայ, պարզվում է ընդդիմությո՞ւն էլ կա։

- Այդ երկուսն իրար հետ դարձել են արդեն մեկ կառույց։ Ինձ մոտ այդպիսի տպավորություն է։ Այսպիսին է մոտեցումը՝ ես ինչ ուզեմ՝ կանեմ, դու ինչ ուզում ես՝ ասա։ Ահա, այսպիսի կոնսենսուսի են եկել՝ անում եմ՝ լավ եմ անում, դու ինչ ուզում ես՝ ասա։ Ինձ թվում է՝ ամբողջ քաղաքական դաշտը չի գործում։

-Գիտե՞ք, տպավորություն է, որ քաղաքական դաշտն ականապատ է, ու ոչ մի վառ, գաղափար ունեցող մարդ չի կարող մտնել այդ դաշտ։ Ավելին, կարծես այդ դաշտն ինչ-որ մարդիկ սեփականաշնորհել են, դռները զմռսել և գնացել տուն։ Այդ օֆիսը կա´մ տանը չէ, կա´մ էլ՝ երկարատև ու բուռն ընդմիջում է անում։

-Ինձ թվում է՝ այդ համակարգում ինչ-որ վիրուս կա՝ ով մտնում, հիվանդանում է։ Ընդ որում՝ դա անբուժելի վիրուս է։ Կարծես ընդդիմությունն էլ է այժմ այդ վիրուսով տառապում։ Հասարակությանը մնում է, որ ինքն իր գլխի ճարը տեսնի։

-Ընդ որում՝ մինչև այնտեղ մուտք գործելը՝ դրսում, խելոք են ավելի, բայց ներսում շատ արագ գլխատվում են և դառնում մեկը բոլորից. Նկատե՞լ եք՝ բոլորն իրար պես խոսում են, իրար պես մտածում...

-Ինձ թվում է՝ նրանք ինչ խոսում են, դրանք պահեստապետի զեկույցներ են։ Այն տարիներին, երբ կոմունիստ էին, տակից պահեստապետ էին աշխատում։ Հետո պահեստապետերը հասկացան, որ ինչո՞ւ պիտի իրենք գողանան, ուրիշները վայելեն, և իշխանությունը վերցրին ու պահեստավորեցին։ Նրանք, իհարկե, իրենց անունը դրել են կուսակցություն, բայց դա ոչ մի կապ չունի։ Մենք գիտենք, որ դա մի թալանի պահեստ է, որը երբ մի քիչ պակասում է, սկսում են միմյանց թալանել։ Նայեք այսօրվա խորհրդարանին՝ այնտեղ ահագին նախկին պահեստապետերի կտեսնեք։

- Ես այսօր դժվարանում եմ տալ որևէ քաղաքական գործչի անուն, ով Վանո Սիրադեղյանի վարկանիշի կեսն անգամ ունենա...

-Կեսը շատ եք ասում։

-Բայց նկատե՞լ եք՝ այսօր, մի տեսակ, Վանոյի մոդա է սկսվել։ Շատերը նրա անունը դիվիդենտ են սարքում, Վանոյի անունը տալով՝ հերոսանում են, այն դեպքում, երբ նախկինում ռիսկ չէին անի անգամ սեփական խոհանոցում նրա անունը տալ...

-Սկզբում սարքում են միֆ, հետո սկսում են դրա հաշվին միավորներ հավաքել։ Իսկ ինչո՞ւ են ամենաշատը Վանոյից վախենում. շատերին ձեռնտու է, որ Վանոն միֆ լինի, որպեսզի դրա վրա սկսեն խոսել ու խաղալ։ Կամ՝ առանձինները գլուխ են գովում, թե Վանոյին մենք ենք փախցրել՝ առանց հասկանալու, որ իրենց անկախությունն ու ազատությունն են փախցրել դրանով իսկ, ոչ թե՝ Վանոյին։ Վանոյից խոսելն արդեն համարվում է անվտանգ։ Եթե մի քիչ վտանգ լիներ, այդ ժամանակ կերևար՝ բաց նամակ գրող կլինե՞ր, թե՞ չէր լինի։

-Դե, դուռը բացվել է արդեն. մեկ-երկու տարի առաջ ծպուտ չկար։ Ավելին՝ մեծ ռիսկ էր նրան անդրադառնալը։ Բայց այսօր արդեն տեղեկություններ կան, որ իշխանական կուլիսներում Վանոյի վերադարձի խնդիրը բավականին ակտիվ քննարկվում է։ Տալիս են նաև առանձին շահագրգիռների անուններ: Դուք հավատո՞ւմ եք դրան։

-Ես ուզում եմ հասկանալ՝ նրանց ինչի՞ն է պետք Վանոյի վերադարձը։ Չէ՞ որ նրանք բոլոր հարցերին նայում են հենց այդ տեսանկյունից՝ ի՞նչ քյար դրանից։ Նրանք երբ օգուտ չեն տեսնում, չեն հավատում մի բանի։ Ի՞նչ է՝ որոշել են փոխե՞լ, փոխվե՞լ։ Ես դրան չեմ հավատում։ Դա բոլորովին ուրիշ տեղից պիտի գա։